قدرت افول‌یافته صنعت چرم ایران
زیر خاکستر بی‌توجهی
چرم نامی آشنا در خاطره بسیاری از بازرگانان بوده و از قدیمی‌ترین صنایع بشر است و گویا از زمان حکومت‌های باستانی هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان نیز متداول بوده است. در زمان قاجار که بازارهای شهر تبریز به نوعی بزرگ‌ترین بازار جهان اسلام بود، صنعت کفش به واسطه کارگاه‌های سنتی تولید چرم در تبریز پا گرفت. تا آنجا که در اواخر دوره قاجار، نخستین کارخانه چرم در تبریز و به پشتوانه آن بزرگ‌ترین کارخانه چرم ایران حدود 90 سال پیش با نام «چرم سازی خسروی» در تبریز تاسیس شد و شروع به کار کرد و در دهه‌های اخیر همگام با تحولات در جوامع صنعتی، سوق دادن به سوی ماشینی شدن و استفاده از مواد مصنوعی به عنوان یک ضرورت وارد عرصه استفاده از فناوری جدید برای تولید کفش شده است. چند سال بعد نیز شهرهای همدان، تهران و اصفهان به تولید چرم مشغول شدند.
گرچه موضوع چالش‌ها و پستی‌بلندی‌های صنعت چرم ایران، قصه جدیدی نیست و سال‌هاست تولیدکنندگان و مشغولان در این صنعت، با آن دست و پنجه نرم می‌کنند. اما با وجود گذشت حدود یک دهه از واگذاری برخی کارخانه‌ها به بخش خصوصی، هنوز آنطور که باید دستاوردهای چشمگیری شامل حال فعالان این عرصه نشده است و در این میان وجود مشکلات اقتصادی هم به وسیع‌تر کردن گودال این مشکلات دامن زده است.
چاله‌هایی که با چالش پر می‌شوند!
آمارها حاکی است که تولیدکنندگان رغبت گذشته خود را نسبت به چرم طبیعی تبریز از دست داده‌اند چرا که چرمی با کیفیت پایین‌تر از نظر اقتصادی صرفه بیشتری دارد.
اما این صنعت نیز همانند بسیاری از صنایع فعال در کشور با چالش‌هایی روبه‌رو است. روزگاری کفش چرم تبریز در ایران یک برند محسوب می‌شد، اما متاسفانه به دلیل روی آوردن فعالان کفش در تبریز به سمت کفش ماشینی، کفش تبریز از برند بودن خارج شد.
یکی دیگر از مشکلات موجود و مهم در این حوزه در کشور فاصله گرفتن از پیشرفت‌های علم روز است. همچنین کهنه بودن ماشین‌آلات، ضعف آموزش، ضعیف بودن کیفیت محصولات تولیدی صنایع پایین‌دست از قبیل زیره، چسب و میخ و یراق‌آلات و تبلیغات بی‌رمق در بازار داخلی و خارجی و توجه نکردن به نیاز و تمایل مصرف‌کننده در طراحی‌ها هم بر عمیق‌تر کردن چالش‌های این صنعت افزوده‌اند.
در این میان کمبود مواد اولیه، مشکلات گمرکی و امور مالیاتی هم از جمله مواردی است که تولیدکنندگان از آن ناراضی هستند و در کنار ورود کفش‌های خارجی بی‌کیفیت وضعیت این بازار را با آشفتگی‌هایی مواجه کرده است.
علاوه‌بر موارد ذکرشده عواملی همچون بهره‌وری پایین در واحدهای تولیدی چرم، مدیریت سنتی در واحدهای تولیدی، عدم وجود واحد تحقیق، توسعه و نوآوری در واحدهای چرم، عدم توانایی و وجود مشکلات در تامین و دریافت ارز صادراتی، آشنا نبودن با علم نوین مدیریت و فناوری‌های روز دنیا و... را می‌توان از جمله دیگر چالش‌های صنعت چرم کشور دانست.
نکته تاسف‌برانگیز دیگر این است که ماده اولیه چرم که 70 درصد کیفیت چرم را به خود وابسته کرده، پوست خام است که در ایران تنها 20 درصد پوست‌ها قابلیت تولید چرم مرغوب را دارند و بخش عمده آن به دلیل بیماری‌های دامی و کمبود کشتارگاه‌های صنعتی، انتخاب خوبی برای استفاده در تولید چرم نیستند.
علاوه‌بر آن در حوزه مدیریت، بازاریابی و فروش و تکنولوژی چرم نیز مشکلاتی وجود دارد، چراکه صنعت چرم ایران از پیشرفت‌های روز دنیا هم فاصله گرفته است. این درحالی است که همایش علمی چرم برای ارتقای پیشرفت در همین حوزه‌ها برگزار می‌شود.
قیمت بالا و استقبال محدود
چند ماه پیش صادق نجفی، معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت و مدیرعامل شرکت شهرک‌های صنعتی کشور اعلام کرده بود: «کفش تبریز دارای نام و نشان بین‌المللی است ولی به دلیل بالا بودن قیمت آن با استقبال محدودی در بازار مصرف مواجه است.»
معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت با اشاره به برنامه‌های دولت برای تحقق شعار سال جاری یعنی حمایت از کالای ایرانی گفته است: «فعالان این بخش باید از فرصتی که با دستور رئیس‌جمهوری برای شکوفایی و رفع مشکلات این صنعت ایجاد شده است، استفاده کنند. همچنین برای افزایش بهره‌وری و رونق تولید در این بخش می‌توان از کشورهای موفق الگوبرداری کرد.»
این مقام مسئول ضمن تاکید بر توجه به طراحی، رنگ‌بندی، بازاریابی و به‌روزرسانی تکنولوژی واحدهای تولیدی و اهمیت نقش اصناف در برندسازی محصولات تولیدی معتقد است: «کاهش قیمت تمام‌شده و بازاریابی مناسب از دیگر موانع برندسازی چرم و کفش تبریز است.»
حالا چرم به عنوان یکی از پرسودترین صنایع تجاری جهان و همچنین قدرت و توانمندی که در گذشته به دلایل مختلف داشت اکنون در جایگاهی قرار گرفته که دور از انتظار است.
ارزآوری بیشتر در گرو صادرات البسه چرم
براساس آمارهای داده‌شده طی سال گذشته، حدود 18 میلیون جلد پوست گوسفندی در کشور تولید شده که حدود 83 درصد از آن به صورت سالامبور صادر شده است. این درحالی است که اگر درصد صادر شده در داخل کشور امکان تبدیل شدن به چرم نهایی را پیدا کند، ارزآوری بیشتری ایجاد خواهد کرد. ضمن آنکه این آمار در رابطه با جلد پوست گاو و پوست بز نیز به ترتیب ۲۲ و ۷ میلیون است. در حقیقت4 تا 5 درصد بازار جهانی در زمینه صادرات پوست گوسفند و یک درصد پوست گاو از آن ایران است .
فعلان این صنعت می‌گویند پوست‌های گوسفندی ایران ارزش بسیار خوبی دارند و درصورتی که کارخانه¬هایی برای بهترین فرآوری در داخل کشور وجود داشته باشد، طرفداران بسیار زیادی را در کشورهای خارجی پیدا خواهد کرد.
به طور متوسط روزانه هزار جلد از پوست گوسفند به سالامبور تبدیل و به کشورهایی همچون ایتالیا، هند، پاکستان، چین، ترکیه و... صادر می‌شود و 50 میلیون دلار و اگر به چرم نهایی تبدیل شود این حدود 200 میلیون دلار درآمد ارزی ایجاد می‌کند. این در حالی است که اگر البسه چرمی یا محصول نهایی هم در داخل کشور تولید شود این میزان به 800 میلیون دلار خواهد رسید؛ رقمی که با ادامه روند صادرات سالامبور هرساله رو به کاهش است.
نکته جالب توجه آنجاست که تبدیل پوست گوسفند به سالامبور در حال حاضر اشتغالزایی کمی را ایجاد کرده که با صادرات آن به کشورهای دیگر اشتغالزایی چند برابری در همان کشورها ایجاد می‌شود. درحالی که تبدیل سالامبور به محصول نهایی اشتغالزایی بسیار قابل توجهی را در داخل کشور در پی خواهد داشت.
هر چند بنابر آمار رسمی سالانه حدود 10 میلیون دلار کفش از راه گمرک وارد کشور می‌شود، به گفته فعالان صنعت کفش، آمار کشورهای صادرکننده حاکی از صادرات 300 میلیون دلاری این محصول به داخل کشور است. علاوه‌بر آن طبق آمار غیررسمی 25 درصد کفش‌های چرمی داخل بازار به صورت قاچاق به کشور وارد می‌شود.
مواد اولیه چرم وارد می‌شود؟!
یکی از اعضای اتحادیه چرم کشور نیز چند ماه پیش طی یک مصاحبه رادیویی اعلام کرد: «مواد اولیه صنعت چرم کشور وارداتی است و با توجه به نوسان ارز و مشکلات گمرک، همواره این صنعت دچار چالش است.»
ابوطالب کنگرانی، عضو هیات‌مدیره اتحادیه کفاشان دست‌دوز تهران با بیان اینکه تکنولوژی ما کاملا خارجی است و با وجود مشکلات ارزی، کل این بازار دچار چالش می‌شود و لازم است مسئولان دولتی، ثبات را برای تولیدکننده ایجاد کنند، گفته است با ادامه این روند ایران به یک کشور مصرف‌کننده تبدیل خواهد شد.
اما مشکل اینجاست که ایران با وجود داشتن بهترین مواد اولیه چرم در دنیا، به جای تبدیل شدن به بزرگ‌ترین صادرکننده چرم در جایگاه بزرگ‌ترین صادرکننده پوست خام ایستاده است و چرم را وارد می‌کند. در واقع قاچاق، واردات و وجود قوانین دست و پاگیر و بسیاری از عوامل دست به دست هم داده‌اند تا چهارچرخ تولید را به راحتی پنچر کنند. چرا که با وجود اجناس قاچاق و سایر چالش‌های دست‌وپاگیر، امکان عرضه محصولات توسط تولیدکنندگان به بازار از بین خواهد رفت.
